Karla jest ekspertką w Parentflixie, czyli moim klubie online dla rodziców. 

Na zakończenie cyklu rozmów z Ekspertami Parentflixa, o bunt dwulatka zapytałam Karlę Orban – psychologa, trenerkę empatycznej komunikacji, superwizorkę placówek edukacyjnych. Od 2008 roku wspiera rodziny, nauczycieli i specjalistów pracujących z dziećmi. Jest autorką cyklu webinarów dla rodziców Codziennik Rodzica oraz redaktorką Kwartalnika Laktacyjnego, w którym pisze o psychologii i rodzicielstwie. Szkoli się w podejściu systemowym i interwencji kryzysowej (jest członkiem ICISF w trakcie procesu certyfikacji). W jej pracy bliskie jest jej Porozumienie Bez Przemocy oraz teoria więzi. Zdobywała doświadczenie zawodowe w szkołach, przedszkolach, ośrodku dla rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka, a także w Dolnośląskim Centrum Onkologii. W ramach swojej prywatnej praktyki przyjmuje ponad 700 rodzin rocznie.

W Parentflixie opowiada o codziennym życiu i relacjach w rodzinie. Skupia się na komunikacji z małymi dziećmi do 6 roku życia, ich emocjach i wyzwaniach. Porusza tematy związane z relacją między dorosłymi: partnerami i członkami rodziny. Będzie także mówić o seksualności, tej dziecięcej i tej w związku, z perspektywy spotkania emocji i ciała.

Magdalena Komsta: Sformułowanie “bunt dwulatka” weszło na stałe do słownika. Skąd się ono wzięło? 

Karla Orban: Tak naprawdę z tego, że zachowanie dziecka zaczyna przypominać bunt. Tutaj oczywiście pewnie nie mówię do rodziców hajnidów, ale często jest tak, że ktoś miał bardzo współpracujące i podążające dziecko, które w zasadzie na wszystko, co proponował rodzic, odpowiadało: „Tak”.  Natomiast około drugiego roku życia przychodzi taki moment, kiedy to wszystko się zmienia, i nagle się okazuje, że: „nie ten kubek”, „nie, ta koszulka nie może być”, „ja nie chcę tego, co mi przygotowaliście na obiad”, „ale zaraz, moment, jak zabieracie talerz, to ja jednak chcę”. Rodzice często mówią o tym jako o buncie, bo mają takie poczucie, że powody złości są dla nich trudne do zrozumienia. Mogą być trywialne i takie, które wczoraj w ogóle nie były problemem, więc rodzice mają czasami poczucie, że “nie” jest mówione “dla zasady”. Stąd popularność tego określenia. My nie mówimy o tym jako o buncie, ale rozumiem, że to, co widzą rodzice, przypomina im sprzeciw bez wyraźnej przyczyny.

MK: Myślę, że dla rodziców dzieci w tym okresie dwulatkowym jedną z najtrudniejszych rzeczy jest takie niezdecydowanie. To, że dziecko czegoś chce, a potem tego nie chce, ale jak chcemy mu zabrać, to stwierdzi, że jednak „zje już te ziemniaki”. I wydaje się, jakby te nastroje dziecka były też zmienne. Dlaczego tak się w ogóle dzieje?

KO: Przede wszystkim musimy pamiętać, że dwulatki to są bardzo, bardzo małe dzieci. To, co się wiąże z tym byciem małym, to jest to, że układ nerwowy jest tak naprawdę dalej w powijakach. Zwłaszcza jeśli chodzi o funkcje samoregulacyjne, czyli właśnie o to, żeby sobie radzić z napięciem, z nadmiarem stresorów. 

Gwałtowność pewnych nastrojów może wynikać z tego, że układ nerwowy sprawia, że malucha bardzo łatwo jest wytrącić z równowagi, czyli drobny bodziec może “wykoleić” cały system i ta zmienność nastrojów może się pojawić z minuty na minutę. Ale też tak naprawdę mózg bardzo intensywnie się przebudowuje. Jak sobie popatrzymy na to, czego uczą się dwulatki, to zobaczymy, że uczą się całej masy rzeczy; od tego, żeby lepiej mówić, do tego, żeby lepiej koordynować (lepiej i więcej rzeczy mogą zrobić, potrafią zbudować nagle wieżę, potrafią ułożyć puzzle, których niedawno nie umiały ułożyć itd.). I wszystkie umiejętności, które nabywają, to jest jednocześnie przebudowa układu nerwowego. Jak się układ nerwowy przebudowuje, to jest łatwo o to, żeby każda kolejna rzecz dołożyła się do tego nadmiaru pracy, która w nim jest, i to sprawia, że mamy dziecko, które jest bardzo niestabilne emocjonalnie. 

Jeśli chodzi o tę fazę „chcę i nie chcę”, to dziecko uczy się sprawczości, czyli tego, że ono zauważa, że jak o coś poprosi, to się dzieją różne rzeczy. I dziecko eksperymentuje z tą sprawczością. „A co się stanie, jak ja powiem, że chcę więcej, na przykład grzanek w zupie, dadzą? Dają mi więcej grzanek. Ale moment, ja wcale nie chciałem mieć ich dużo. Efekt mnie zdziwił. Zrobiłem to tylko po to, żeby zobaczyć, co się stanie, jak ja poproszę. I stało się. Dosypała mi, wow!”. Pomyślcie sobie, jakie to są cudy: „Ja coś mówię, a ten wielki człowiek to robi”, to jest niesamowite. I nawet jeśli to było coś, co działo się od urodzenia dziecka, to ono dopiero teraz zaczyna to rozumieć i świadomie na to patrzeć. Natomiast skutki mogą być nie takie, jak dziecko sobie wyobrażało, czyli właśnie „ktoś mi dodał kanapkę, a ja wcale nie chciałem kanapki, ja tylko chciałem powiedzieć, być widzianym, słyszanym, mieć jakąś prośbę zrealizowaną”. Gdy ta kanapka ląduje na talerzu, dziecko mówi „nie chcę”, ale jak rodzice ją zabierają, to zaraz, to jest inna sytuacja, której nie dziecko nie przewidziało wcześniej mentalnie. Gdy jesteśmy bardzo, bardzo mali, tu mówimy o okresie niemowlęcym, to nie mamy do czynienia z odmową jako taką – wcale. Jeśli ktoś mówi: „Nie możesz mieć mojego telefonu” i daje dziecku maskotkę, niemowlę czuje się z tym dobrze, to nie ma żadnej złości, nie ma emocji, które trzeba w sobie skontenerować i jakoś się nimi zająć. Sytuacja jest prosta: „Miałem jedną rzecz, teraz mam drugą, w sumie też okej”. Ale jak dziecko myśli: „Chcę telefon, a nie jakiegoś tam misia, ktoś mi zabiera!”, to nagle jednak pojawia się taki temat, jak odmowa, z którym trzeba nauczyć się sobie radzić. W tym, z perspektywy dziecka, może być logika – dzieci tak naprawdę bardzo często są obecne w tym momencie TU i TERAZ, to jest taka perspektywa pięciu sekund i nie łączą sobie tego, że ktoś im zabiera, z tym, że one przed chwilą tego nie chciały. Jest dużo takiego niezdecydowania.

MK: Myślę, że trudność dla rodziców polega w tym momencie na tym, że bardzo trudno nie mieć w głowie takiego wewnętrznego dialogu, podszeptu pod tytułem: „On mi to robi na złość. On mnie chce wykończyć. To jest niemożliwe, żeby chciał, a później nie chciał, a później płakał, że mu zabrałam”. 

KO: Jeśli mamy kogoś takiego, kto się nie jest w stanie zdecydować, czy chce, czy nie chce, czasem dobrze jest tę decyzję podjąć za niego. Czyli jeśli ktoś np. mówi „zabierz to, nie chcę tego”, ja mu to zabieram, a on krzyczy dalej, to powinna być moja decyzja jako osoby dorosłej: „Dobra, wiesz co? Słuchaj, to chyba nie chodzi o tę zupę. Zabieram tę zupę, dobra?” i ja ją po prostu odnoszę. Dlaczego? Bo jak dziecko jest w stanie silnego pobudzenia, w jaki wpada dwulatek, czyli on po prostu sam nie wie, czego potrzebuje, to im dłużej ta sytuacja trwa, tym bardziej ona się robi obciążająca. Tam jest ciężar decyzji. Czyli trzeba zdecydować, co z tym zrobić. Dwulatek może nie być w stanie zdecydować. I wtedy to dorosły przejmuje tę sytuację i mówi „Dobra, koniec”. To pozwala dziecku zdjąć tę decyzję z głowy. Dlatego w trakcie “szamotaniny”, czasami dobrze jest powiedzieć: „Słuchaj, okej. Wiesz co? Przerwa, zróbmy sobie przerwę. Weźmy tę zupę na bok. Chodź, może spróbujemy pójść na kanapę, możemy na chwilę wyjść z kuchni”, możemy zacząć robić inne rzeczy spoza tej sytuacji, bo nie uda nam się uzyskać takiego poziomu, w którym dziecko się świadomie zdecyduje. Te wszystkie sytuacje są po to, żeby nauczyć się podejmować decyzje. Trzyipółlatek zazwyczaj już ma tak, że jak się go zapytać: „Chcesz więcej?, a on powie: „Tak”, to jemu rzeczywiście chodzi o to, że on chce więcej. Ale tego się nauczył, jak kilka razy właśnie eksperymentował z tym „chcę więcej” – dostał, „już dobra, zabieraj” – „kurczę, zabierają mi, to nie o to chodziło”. Jak to przećwiczy, to wie już, czym jest decydowanie, ale tego dopiero się uczy w tym trudnym okresie dwulatkowym.

MK: Jak długo zwykle trwa bunt dwulatka?

KO: Różnie, naprawdę. Może to być miesiąc, a może być nawet tak, że to jest pół roku albo trochę dłużej. 

Na to, że ten okres występuje nie mamy wpływu, bo on jest potrzebny. On czemuś służy. A służy temu, żeby ktoś, kto wcześniej był przypięty do nas, do naszej spódnicy, mógł sobie iść w swoją stronę i właśnie zrobić coś, co on chce, a nie coś, co chce mama. Trochę jest to eksperymentowanie z tym, że „ja nie chcę albo ja nie zrobię tak, jak ty chcesz”.

Ale ten moment może być mniej intensywny, kiedy dorośli wiedzą, jak dziecko wspierać, czyli właśnie wtedy, kiedy nie idą na noże. Pojawia się czasem takie pytanie: „Czy można wymienić łyżeczkę na inną albo założyć buty, które woli dziecko, które są zgodne z porą roku?”. Chciałabym tu podkreślić jedną taką bardzo ważną rzecz: wybierajcie swoje bitwy, gdy macie dwulatka. Dlatego, że tych sytuacji w ciągu dnia może być masa. I nawet jak sobie założycie, że „ja się w ogóle nie ugnę, nie dam tych innych butów. Co z tego, że to są kozaki i to są kozaki, nie! Ja chcę, żeby włożył te, które ja wskazałam”, to może się okazać, że macie takich sytuacji 20 w ciągu dnia i nie macie kompletnie już siły na życie. Więc jeśli coś nie zagraża czyjemuś bezpieczeństwu i Wy macie w sobie zgodę na to, można to zrobić. Myślę, że warto to czasami zrobić. Nie dlatego, że ja się boję tych emocji, że ja chcę uniknąć jakiegoś wybuchu. Tylko dlatego, że jeśli coś naprawdę nie jest ważne, a celem tej fazy jest to, żeby się nauczyć decydować, to jeśli ja pozwolę komuś decydować, to jest taka szansa, że on szybciej się nauczy tego, czego w tej fazie powinien, i to wszystko będzie mniej intensywne. Poza tym trochę takiej logiki człowieka dorosłego: jeśli idziecie do pracy i tam macie 20 takich wkurzających sytuacji, kiedy ktoś wam mówi: „Nie, nie stanie się tak, jak sugerujesz. To zły pomysł, nie robimy tego”, to może być tak, że jak wrócicie do domu, to też nie będziecie zupełnie spokojni, będziecie zmęczeni tą całodzienną batalią. Wy, i dzieci też. Więc im mniej ścieramy się na takich mało znaczących trudnościach codziennych, które nie mają znaczenia, tym jest nam lżej. Jak coś ma znaczenie, no to wiadomo, że ma, nie możemy podjąć takiej decyzji: „Nie idę do pracy, bo ten młody człowiek mówi, że nie wychodzimy, to ja zadzwonię do szefa” i tak przez trzy miesiące. Są takie decyzje, w których się tak nie da. Ale myślę, że czasami warto dziecku dać taką możliwość, żeby rzeczywiście sam zdecydował.

MK: Myślę, że dobrze wiedzieć, że elastyczność jednak z czasem naprawdę rośnie. Nawet jeśli ktoś ma takiego „upartego” dwulatka, dziecko, które jest mało elastyczne na zmiany i gdy się uprze, to trudno go do czegokolwiek namówić, to chciałbym powiedzieć, że jest światełko w tunelu. Okazuje się, że dziecko naprawdę z roku na rok staje się coraz bardziej elastyczne, w takim znaczeniu, że coraz bardziej daje się przekonać do zmiany na coś innego albo samo proponuje, że: „nic się nie stanie, jak zrobimy jednak tak, a nie wyjdzie na moje, to trudno, dam sobie jakoś radę”, więc widać te zmiany.

KO: Elastyczność to bardzo dobre słowo. Z tą elastycznością jest trochę tak, że my się elastyczności uczymy, gdy obserwujemy, jak elastyczni są inni ludzie. To jest dobra perspektywa, żeby się zastanowić: „Okej, czy ja sam robię to, co chcę zobaczyć w swoim dziecku?”. Jeżeli zawsze mówimy komuś twarde „nie”, mówimy, że tak ma być i koniec, nie będzie inaczej, to nie oczekujmy później od dzieci, że one, gdy coś jest inaczej, niż one chciały, podejdą elastycznie i powiedzą: „No wiesz, mamo, wiem, że się plany zmieniły” albo: „Rozumiem, że ty teraz potrzebujesz. siku, więc schodzimy już z tego placu zabaw”. Tej elastyczności nikt nigdy nikomu nie pokazał – więc skąd ją mieć? To jest tak ogólnie świetny argument za tym, żeby być elastycznym tam, gdzie się da, czyli tam, gdzie mamy autentyczną zgodę na coś. Nie w takim sensie, że ja mówię komuś: „Dobra, to rób to”, i tak naprawdę jestem wkurzony, a wewnętrznie sobie zapisuję na swojej wirtualnej liście długów: „Ten mi tutaj wisi, bo wyszłam na plac zabaw, kiedy wcale nie mam na to ochoty”. To nie o to chodzi, żeby zapisywać i mieć takie rosnące poczucie złości na dziecko. Tylko jeśli coś naprawdę jest takie, że w sumie patrzę, pytam się sama siebie: „Dobra, o co mi chodzi, że ja się na to nie zgadzam?. A może się boję, że jak będzie miał 18 lat, to nie będzie dalej wybierał tej łyżki”, to może niech sobie wybierze tę łyżkę. Czyli mam na coś zgodę, jestem elastyczna, mogę zmienić zdanie. W ogóle to zdanie: „Mogę zmieniać zdanie”, to jest coś takiego, co powinniśmy sobie czasami nawet wywiesić gdzieś w domu – „Mogę zmieniać zdanie”, ludzie czasami zmieniają zdanie.

MK: Powiedziałyśmy o tym, co może opóźnić występowanie buntu dwulatka, czyli o tych dużych zmianach w rodzinie. A zastanawiam się, czy jest coś, co może sprawić, że ten bunt dwulatka trwa dłużej niż przeciętny? 

KO: Tak, myślę sobie, że są takie rzeczy. Czasami to może być bardzo podobne do tego, co potencjalnie go opóźnia, czyli – jeśli nam się ta faza zaczęła, ale trafia na bardzo niefajny czas w naszym życiu rodzinnym, kiedy to dużo się dzieje, to może być tak, że dziecku trudno jest domknąć sobie ten etap i trudno domknąć tę umiejętność, więc może się to przedłużać. Pojawiają się inne, pilniejsze umiejętności czy sytuacje. Generalnie może być też tak, że ten brak współpracy jest takim sygnałem dla rodzica: „Trudno mi z tym, co się dzieje, nie radzę sobie z czymś, co się dzieje albo nie radzę sobie z emocjami”. Czasami to jest jakaś drobna zmiana, czyli np. ktoś zaczął chodzić do przedszkola i nie bardzo sobie tam radzi, pojawia się jakieś takie trudne doświadczenie. Ale czasami to jest coś takiego, że my jako dorośli się nie dogadujemy, my się zaczynamy kłócić w domu. I zaczyna być też bardzo dużo powodów do kłótni o dziecko, bo dziecko przestaje z nami współpracować, i my obok tych konfliktów, które już mieliśmy, zaczynamy mieć jeszcze konflikty o to, co zrobić z dzieckiem, które nie chce czegoś zrobić. W tym okresie, w którym dorosłym jest trudno, to czasami ten brak współpracy to jest sposób na to, żeby dorośli się zjednoczyli – „jednak zajęli się mną, a nie rozmawianiem o tym, co im tam między sobą nie wychodzi”. Czyli żeby trochę zmienili wektor swojej złości „z siebie nawzajem na mnie, bo ich to scala, a ich bezpieczeństwo jest dla mnie ważne”. To jest takie rodzinne tło bardzo różnych, trudnych zachowań u dzieci. 

Ale może być też tak dlatego, że „jeśli oni się tak bardzo wciągnęli w te konflikty między sobą, to oni mogą się tak zachowywać, jakby mnie trochę tam nie było”. A to dla dzieci jest bardzo niebezpieczne. Natura tak zaprogramowała dzieci, żeby to było tak naprawdę ostateczne światło alarmowe – rodzic znika z horyzontu – nie dało się tak przeżyć na otwartej przestrzeni. Dzieci do dzisiaj mają tak, że mogą mieć takie momenty, w których szukają kontaktu z nami, upewniają się, że je widzimy, np. przywalając młodszemu bratu, robiąc coś bardzo trudnego, gdy jesteśmy zajęci.

MK: W jaki sposób kontekst rodzinny, np. młodsze rodzeństwo, będzie wpływał na bunt dwulatka?

KO: Nie ma na to reguły, bo rodzeństwo to nie zawsze znaczy to samo. Są takie rodzeństwa, które się sobą bardzo opiekują, jest w ogóle superłatwe to przejście od bycia jedynakiem do bycia starszym bratem czy siostrą. A są takie, w których ten okres jest bardzo burzliwy i wywołuje dużo trudnych emocji. Dwa lata to jest bardzo częsta różnica wieku między dziećmi dzisiaj. Nie wiem, czy to nie jest przypadkiem też trudna różnica wieku. Jak popatrzę na różnice wieku między dziećmi rodziców, którzy przychodzą na konsultacje w sprawie rodzeństwa, to powiedziałabym, że 90% z nich to są najczęściej właśnie różnice dwu-, trzyletnie. Łatwo sobie wyobrazić, że jak się rodziły te dzieci, to tam mogło być też bardzo trudno. Na przykład ktoś mówi: „Ta relacja zawsze była trudna” albo: „Zawsze była skomplikowana”. Oczywiście nie chodzi o to, żeby nie mieć dwuletniej różnicy wieku pomiędzy dziećmi. Sama mam dwa lata różnicy między moją trójką dzieci, więc zrobiłam to sobie i to zrobiłam dwa razy świadoma praw i obowiązków wynikających z założenia rodziny (śmiech). Ta różnica ma swoje plusy, ale bardzo często po prostu w tym okresie nakłada się dwójka małych ludzi, którzy dużo potrzebują. Czyli taki dwulatek, który jeszcze nie do końca wie, czego potrzebuje i chce i bardzo mu się czasem miesza, a do tego właśnie taki niemowlak – a jak jeszcze nam się trafi wymagający, to tym bardziej. 

Podsumowując, gdy w naszym życiu rodzinnym dzieje się trudno albo np. nie tylko w rodzinnym tylko za drzwiami domu: bo ludzie chodzą w maseczkach, bo rodzic nie może wejść do przedszkola odebrać malucha, bo jest przekaz radiowy, który dzieci gdzieś tam wytrąca z równowagi. Muszę powiedzieć, że zeszły rok pod tym względem był rokiem takich bardzo przedłużonych faz dwulatkowych. Ja mam takie doświadczenie, nie wiem, czy ono się pokrywało wszystkim psychologom dziecięcym, ale ja to bardzo wyraźnie widziałam, że ktoś się zgłaszał pod koniec roku z czymś, co mu się zaczęło w marcu, kwietniu i tak trwało do końca roku. 

MK: Co jest najtrudniejsze dla rodziców w czasie buntu dwulatka? 

KO: Myślę sobie, że tu dwie rzeczy się nakładają. Jedna jest taka, że przyjmować odmowę jest w ogóle ludziom trudno. To taki mój prywatny wniosek. Nawet jak odmawiają nam dorośli ludzie, to bardzo często jest ogromnie trudno. Wiesz, po czym to poznać? Przykładowo niektórzy ludzie mówią, że nie potrafią odmawiać. Nie potrafią odmawiać, to znaczy nie chcą tych konsekwencji, które się wiążą z odmową, bo to bardzo rzadko jest w naszym dorosłym życiu tak, że mówię komuś: „Słuchaj, nie chcę tego robić” i ten ktoś mówi: „Spoko”. To bywa bardziej skomplikowane. Odmowa ze strony małego dziecka tak naprawdę też jest taką odmową. Ktoś, dla kogo ja bardzo dużo robię, bo jest ogromna nierównowaga pomiędzy tym, ile daję, a ile wynoszę z relacji z małym dzieckiem, ten ktoś zamiast przylgnąć, nagrodzić mnie tak, jak do tej pory, czyli dać mi właśnie ciepło, przywiązanie, miłość, przyjemność z tego, że jesteśmy razem, jeszcze do tego wszystkiego mówi po prostu „nie” i zaczyna krzyczeć. I to jest ten drugi powód, o którym myślałam – że opieka nad małymi dziećmi jest niesamowicie wykańczająca czasami, więc chcemy, żeby poszło łatwiej, bo opieka nie jest łatwa sama w sobie. I teraz jeśli to wszystko się wydłuża. Nie dość, że muszę pozbierać swoje małe skrzaty, to one jeszcze nie chcą się ubrać; nie dość, że muszę umyć dziecku zęby, a jestem po całym dniu, w którym masę rzeczy trzeba było zrobić, żeby ten dzień jakoś płynął, to jeszcze TO nam się dokłada na głowę. A do tego wszystkiego jest wieczór i będziemy rozmawiać o tym, że ta szczoteczka nie może tu stać. 

Trzeba też pamiętać o tym, że naprawdę niesamowicie samotnie wychowujemy dzisiaj dzieci. Bardzo często słyszę: „Mamy zero wsparcia”. Ktoś jest w pracy przez większość dnia, ktoś inny zostaje z dzieckiem albo z dziećmi i nie ma trzeciej osoby, która zrobi głupią herbatę, żeby wypił(a) ciepłą. Nie ma takiej osoby, która powie: „Wiesz co, dobra to ja tu kończę z tą zupą, a ty idź sobie poprzeklinać w łazience”. 

I to może samo w sobie być naprawdę przytłaczające.

MK: Pojawia się też taka kwestia, że często wraz z tą trudnością pojawiają się w tym wieku wyraźne preferencje jednego z rodziców. To jest coś, co ja obserwuję, konsultując w tematach snu, kiedy nawet dzieci, które do tej pory usypiane były np. na zmianę – raz z mamą, raz z tatą – zaczynają wyraźnie np. do wszystkich czynności pielęgnacyjnych, rytuałów i różnych innych rzeczy preferować wyłącznie jednego rodzica, a drugiego wysyłają do pokoju, nie pozwalają mu nawet uczestniczyć w tym rytuale.  Czy mogłabyś powiedzieć, z czego to może wynikać?

KO: Czasami lęk separacyjny ma to do siebie, że przychodzi falami i że to nie jest tylko jeden taki epizod. Obserwujemy takie epizody w różnych postaciach lęku separacyjnego u dzieci, który się zazwyczaj nasila wtedy, kiedy dziecko osiąga więcej niezależności i autonomii. Dlatego mamy fazę, kiedy dziecko zaczyna się oddalać. Często siedmio-, ośmiomiesięczne dzieci, które mają właśnie pierwsze takie swoje zachowanie: raczkowanie, pełzanie, uciekanie od rodzica, w tym samym czasie protestują, gdy opiekun wychodzi z pokoju i idzie się zamknąć do łazienki itd. Często jest to tak sprzężone, że maluch zaczyna chodzić, mija miesiąc, dwa i nie można się oddalić od niego, bo jest jeden wielki krzyk. I bardzo często to wraca w okresie właśnie dwulatkowym, kiedy dzieci robią się bardziej autonomiczne, niekoniecznie fizycznie, ale bardziej emocjonalnie. Lęk separacyjny w ogóle służy temu, żeby dzieci od nas nie uciekły za daleko, czyli jest takim sprawdzaniem – „Dobra, czy ja jeszcze jestem bezpieczny? Czy ja się przypadkiem nie oddaliłem za bardzo, nie poszedłem za daleko?”. Dlatego po tej fazie dwulatkowej często jest tak, że występuje spadek samodzielności u dzieci. Czyli tak jak dwulatek, dwuipółlatek często chce wszystko „śam” i po prostu „zostaw mnie”, tak potem bardzo często przychodzi taka faza, że „nogi mnie bolą, nie mogę włożyć buta”, „ja nie mogę jeść, musisz mnie nakarmić”. Często widzimy właśnie u trzylatków powrót do gniazda, właśnie dlatego, że ktoś sobie wyleciał za to gniazdo, był bardzo niezależny i potrzebuje się upewnić, że ma gdzie wracać, że „nie przegiąłem trochę z tymi swoimi zapędami”, „jest do kogo przyjść, ktoś może mi włożyć buty”, „jest bezpiecznie”.

MK: Nie używasz w ogóle sformułowania „bunt dwulatka” w czasie rozmowy, tylko mówisz o okresie dwulatkowym. Dlaczego?

KO: Trochę po to, żeby sobie pomóc. Pomóc w tym sensie, że jeśli nazywamy to buntem, to nastawiamy się na to, jak na bunt. Za tym, co mówimy, idzie cała gama tego, co czujemy. Czyli jeśli ja to nazywam buntem, jeśli ja o tym myślę w takiej formie walki, wojny, w takiej narracji wojennej, to trochę we mnie się pojawia takie poczucie, że to jest jakaś gra sił, jakaś próba, kto tu wygra. I gdy będę w takich sytuacjach, prawdopodobnie zamiast sprawdzić, o co chodzi i czy ja na pewno chcę się upierać przy swoim, to ja już nawet nie będę tego sprawdzać, tylko będę szła za tym: „No jak to, o co mu chodzi? Chodzi mu o to, żeby zrobić mi na złość”. Jak mam poczucie, że ktoś chce mi zrobić na złość, to ostatnią rzeczą, którą w sobie znajdę, jest jakaś cierpliwość i empatia, raczej mi się uruchomi frustracja i poczucie niesprawiedliwości: „Zaraz, o co chodzi, robiłam ci zupę pół godziny, teraz już nie chcesz?”. Więc mam takie wrażenie, że jak mówimy sobie w kółko, powtarzamy „bunt”, „bunt”, „bunt” to w naszej głowie zaczyna szumieć „bunt”, odbija się echem: „Buntujesz się? Ktoś tu cię zaraz z funkcji generała obali”. A to nie tak. Dzieci nie robią tego naprawdę z czystą intencją: „Ja sprawię, żeby ich życie było trudne”. Ewolucja w życiu by tego nie wymyśliła w ten sposób, bo byśmy się nie chcieli opiekować tymi małymi gnomami, a one nie potrafią jeszcze zdobyć pożywienia, więc to kompletnie nie po to. 

Dzieci często są przytłoczone tym, jak wyeskalowała sytuacja – „Ja chciałem tylko batona, a tu leżę na podłodze w sklepie, nie wiem, o co chodzi”. Takie chwilowe fazy, na przykład rozkładania się na podłodze w jakimś markecie i „niech wszyscy patrzą, jak mnie nie wychowano”. Tutaj oczywiście żartuję sobie, ale to tak mamy w głowie, że zaraz wszyscy na nas wsiądą. Często mówię ludziom dorosłym, żeby sobie pomyśleli, czy nie mieli kiedyś takiej kłótni, zwłaszcza ze swoim partnerem, w której wiedzieli, że gadają kompletnie bez sensu, ale kontynuowali, bo nie potrafili przestać. Małe dzieci też mogą tak mieć: nie wiedzą, jak wybrnąć.

MK: Chciałabym, żebyśmy zaopiekowały się jeszcze emocjami tych rodziców, którzy to czytają i sobie myślą: „Ale jaki bunt dwulatka? Nic o tym nie wiem. Moje dziecko tego chyba nie przechodziło. Czy słusznie, czy też dobrze, czy niedobrze, czy powinnam się martwić?”, bo rodzice co do zasady potrafią się martwić wszystkim; tym, że jest dobrze i tym, że jest niedobrze. 

KO: Jeśli mamy w domu tak, że wolno się z kimś nie zgadzać, czyli nie mamy takiego domu, w którym wszyscy muszą stać na baczność, to ja bym zostawiła sprawy swojemu biegowi. Poczekała spokojnie, czy ta faza się pojawi, czy też nie. Tak naprawdę jej celem jest to, żeby dziecko potrafiło odmówić. Więc jeśli w domu nie mamy tak, że zgadzamy się kompletnie na wszystko, poświęcamy 100% czasu, a potem sobie myślimy: „No chodzą po mnie, jak po wycieraczce”, czyli nie mamy takiej sytuacji, w której kompletnie ignorujemy swoje własne granice i swoje własne potrzeby  – zawsze lecę, rzucam to co robię, majtki w kostkach i wybiegam z łazienki, rzucam się Rejtanem, żeby tutaj zapobiec atakowi złości – to bym powiedziała, że mamy prawdopodobnie normalne warunki do rozwoju. Czyli takie, w których jeśli ma ta faza przyjść, to przyjdzie. Czasami jest tak, że ta czterolatkowa, która jest potem, jest trochę bardziej intensywna, jeśli nie było tej dwulatkowej. Ale to znowu nie jest coś, co da się wywołać. Nie da się jej wyłączyć ani włączyć. Druga sytuacja może być taka, że to się nie pojawi, dlatego że zostało bardzo skutecznie stłumione np. karami, grożeniem, mówieniem komuś: „Jak nie zrobisz XYZ, to nie pójdziesz”, „wróć, jak się uspokoisz”, i to się dzieje za każdym razem. Wtedy może być tak, że rzeczywiście w pewnym momencie nie będziemy widzieć różnych zachowań, ale też nie rozwiną się wtedy kompetencje, które byśmy chcieli, żeby dziecko miało na swoje własne, późniejsze życie społeczne.

MK: Opowiedz jeszcze na koniec, podsumowując, po co właśnie ten tak zwany bunt dwulatka. O jakich kompetencjach społecznych mówi? Dlaczego jest ważne to, co się pojawia? Skoro się pojawia i to powszechnie, to prawdopodobnie pełni bardzo ważną funkcję w rozwoju. 

KO: Jak sobie zadamy pytanie: jakie miałby mieć kompetencje kilkulatek?, to my byśmy chcieli, żeby potrafił odmawiać. To jest w ogóle jedna z ważniejszych kompetencji, jakby pomyśleć o bezpieczeństwie, o byciu niewykorzystywanym w relacjach, czyli o tym, o co też się rodzice potrafią martwić – że ktoś komuś wszystko oddaje i zapomina o sobie.

Chcemy, żeby dziecko to umiało, tylko niekoniecznie chcemy, żeby ćwiczyło na nas. To mocno limituje to, gdzie ono może ćwiczyć. Nawet, jak chodzi do żłobka czy przedszkola, to jest wśród obcych ludzi i tam jest większa szansa, że „ktoś mnie wystawi za drzwi, już po mnie nie wróci, bo mnie nie zna ten opiekun, nauczyciel”, więc trochę bezpieczniej jest to ćwiczyć w domu. To jest też taki etap, który służy temu, żeby rozpoznawać konsekwencje i poznawać różne scenariusze. To, że się prosi o coś i się to dostaje, a czasem się tego nie dostaje, i co wtedy z tym można zrobić. W ogóle uczymy się o złości, o tym, czy jak ja się złoszczę, to mam się sobą zaopiekować i jakoś sobie pomóc, czy mam sobie jeszcze dołożyć zruganie: „o co ci chodzi, z czego robisz problem?”. To są te słowa, które słyszymy w złości od innych ludzi, kiedy się złościmy, gdy jesteśmy bardzo mali. To są często słowa, które potem zabieramy ze sobą w dorosłe życie. Tacy dorośli, jak coś schrzanią, jak coś im nie wyjdzie, to zamiast poszukać: „Co ja mogę teraz zrobić dla siebie, dla innych, jak ja mogę to naprawić?”, to wchodzą w taki tryb: „Ale jestem beznadziejny rodzic, ale jestem beznadziejny partner, w ogóle nie nadaję się do niczego, ja tu nic nie potrafię”. Albo jeśli mamy coś trudnego, co nam się wydarzy, to sobie dajemy po łapach, czyli mówimy: „O co ci chodzi?! Weź się w garść. Jedziemy!”. Ten okres przedszkolny ogółem, kiedy dzieci się najintensywniej uczą tego, jak sobie radzić z emocjami własnymi i innych ludzi, na przykład opiekunów, jest ogromnie ważny dla samoregulacji jako takiej. O tym trzeba pamiętać. Wziąć poprawkę na to, że jak patrzymy na to, co się dzieje teraz, to jest to taka jedna wielka lekcja złości, frustracji, rozczarowania, którą kiedyś musimy przejść. Tak czy inaczej.

MK: Jak sobie radzić z dwulatkiem – ten temat Karla niejednokrotnie porusza na swoich szkoleniach w Parentflixie.